یک طرح پانزی (Ponzi scheme)، ترفندی برای کلاهبرداری است که در آن یک کلاهبردار یا همان طراح پانزی، به افراد ناآگاه وعده میدهد که اگر پولهایشان را در اختیار او قرار دهند، با آن پولها کار خواهد کرد و سودهای نجومی و تضمینی به سرمایهگذاران خواهد داد.
در ابتدا برای جلب اعتماد بیشتر، از پول افراد جدید، سود افراد قدیمی پرداخت میشود تا سرمایهگذاران بیشتری جذب سیستم شوند. این طرح در نهایت به دلیل اشباع شدن و عدم وجود سرمایهگذار جدید نابود شده و معمولا کلاهبردار با مقدار زیادی پول متواری میشود.
چنگیز یک کلاهبردار است که قصد انجام ترفند پانزی را دارد. او یک شرکت یا سایت جعلی تاسیس میکند و در آن به مردم وعده میدهد که اگر هر کدام از آنها مثلا ۱ میلیون تومان پول پرداخت کنند، او با آن پولها در بازار بورس نیویورک، ارزهای دیجیتال یا هر جای دیگری سرمایهگذاری میکند و ماهی ۲۰۰ هزار تومان (۲۰ درصد) سود تضمینی به سرمایهگذاران پرداخت میکند.
اما در حقیقت هیچگونه سرمایهگذاری در کار نیست و فقط بازی با پول انجام میشود.
پس از مدتی تبلیغات و جذب سرمایهگذاران اولیه، حالا چنگیز میلیونها تومان پول جمعآوری کرده است. برای اینکه طرح ادامه پیدا کند و پول بیشتری جذب شود، چنگیز از پول سرمایهگذاران جدید، سود سرمایهگذاران اولیه را پرداخت میکند. همین مورد باعث میشود تا مشتریان قدیمی که در ابتدا سود دریافت کردهاند، این طرح را به دوستان و آشنایان خود معرفی کنند و سرمایهگذاران جدیدتری پا به عرصه بگذارند.
پس از اینکه پول خوبی جمعآوری شد و یا وقتی که دیگر سرمایهگذار جدیدی پیدا نشد، چنگیز با پولها فرار میکند و طرح از هم فرو میپاشد.
اینترنت موجب شد تا طرحهای پانزی به حد زیادی گسترش پیدا کنند زیرا تبلیغات و دریافت مبالغ در آن راحتتر است و طراح میتواند ناشناس باقی بماند.
همانطور که در بالا اشاره کردیم، طرح پانزی تا زمانی ادامه مییابد که سرمایهگذاران جدید به اندازه کافی وجود داشته باشند یا طراح از میزان پول بدست آمده راضی شود. پس از اینکه مقدار زیادی پول جمع شد و یا دیگر سرمایهگذاران جدید به اندازه نیاز وارد عرصه نشدند، طراح دیگر سودی پرداخت نمیکند. طبق قاعده تصاعد و جمعیت، معمولا یک طرح پانزی بیشتر از دو سال دوام نمیآورد.
طرح پانزی با طرحهای کلاهبرداری هرمی شباهتهای زیادی دارد که خیلی اوقات باعث میشود تا برخی از کاربران این دو را یکی بدانند. اما واقعیت این است که طرح هرمی با طرح پانزی دقیقا مشابه نیست و یکسری از ویژگیها، آنها را از هم متمایز میکند.

طرح هرمی چیست؟
طرح هرمی مدلی است که به افراد وعده میدهد در صورت آوردن عضو جدید به سیستم و سرمایهگذاری او، سودهای نجومی دریافت خواهند کرد. یک طرح هرمی میتواند شامل یکسری کالا یا خدمات باشد که باید توسط عضو جدید خریداری شود تا سود به نفر بالایی تعلق بگیرد.
برای درک بهتر طرح هرمی به مثال زیر توجه کنید (اسامی و اعداد و ارقام فرضی هستند):
یک کلاهبردار هرمی مقداری خاک بی ارزش دارد. او تبلیغات زیادی میکند و به دروغ ادعا میکند که خاکش با خاکهای دیگر فرق میکند و اگر پای گیاه ریخته شود، رشد آن سریعتر خواهد بود. بنابراین قیمت خاک در مقایسه با خاکهای دیگر بازار، بالاتر است. او به یک فرد ناآگاه به نام محمد پیشنهاد میدهد که با پرداخت ۱۰۰ هزارتومان مقداری خاک برای خانهاش بخرد. اما این فقط تمام ماجرا نیست.
کلاهبردار به محمد میگوید میتواند با طرح هرمیاش ثروتمند شود. به این صورت که اگر دوستهایش را دعوت کند و آنها هم خاک بخرند، به صورت هرمی و تا چند سطح سود خواهد گرفت. بنابراین کلاهبردار به راحتی میتواند محصول معمولی خود را تا چند برابر قیمت بازار بهفروش برساند و اگر فروشی در کار نباشد،َ سودی هم لازم نیست پرداخت کند. او از محمد به عنوان ابزاری برای تبلیغات محصول بی ارزش خود استفاده میکند. تبلیغاتی که بازده آن تضمینی است.
دو سناریو برای آینده این طرح وجود دارد:
۱- تا زمانی که اعضای جدید وارد شوند، طرح ادامه مییابد و کلاهبردار هم به راحتی سود را پرداخت میکند چون توانسته محصول بی ارزشش را با قیمت گران بفروشد و دلیلی برای ندادن سود نیست. پس از مدتی که دیگر اعضای جدید وارد نشدند، اعضای بالاتر هم سودی دریافت نمیکنند و طرح خود به خود نابود میشود.
۲- پس از مدتی، کلاهبردار میتواند محصول را هم ندهد و با پولهای زیادی که جمعآوری کرده است، فرار کند.
دکتر حشمدار